Trong khuôn khổ đề tài cấp cơ sở năm 2021, sáng ngày 4 tháng 8 năm 2021, đề tài “Văn hóa và Phát triển con người: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn nghiên cứu” do TS. Lê Thị Đan Dung, phòng Con người và xã hội làm chủ nhiệm đã tổ chức tọa đàm khoa học: “Một số vấn đề lý luận về văn hóa và phát triển con người” với sự tham gia của Lãnh đạo Viện và đông đảo cán bộ nghiên cứu của Viện.
Nội dung tọa đàm tập trung vào 3 vấn đề chính là văn hóa và phát triển con người, yếu tố văn hóa trong các chương trình phát triển và bảo vệ tư tưởng của Đảng đấu tranh phản bác quan điểm sai trái, thù địch liên quan đến các vấn đề về văn hóa và phát triển con người
Văn hóa là một trục tích hợp của phát triển con người. “Văn hóa là bản chất của sự phát triển” (Sen, 1997), theo nghĩa này phát triển phải phù hợp với sự tồn tại của con người dưới mọi hình thức và phát triển không chỉ là phát triển bền vững mà còn phải có tính văn hóa. Từ cách tiếp cận phát triển con người, phát triển là việc mở rộng cơ hội của mọi người để phát huy hết tiềm năng và tận hưởng các quyền tự do của họ, chứ không chỉ đơn giản là tăng mức thu nhập của họ. Từ góc độ này, văn hóa là một phương tiện để mở rộng các lựa chọn và quyền tự do của con người, nhưng cũng là sự thụ hưởng của họ: tự nó là một quyền tự do phải được đảm bảo bởi các quá trình phát triển. Quan niệm mới này về văn hóa khiến nó trở thành một trục tích hợp của các can thiệp phát triển, dựa trên sự thừa nhận rằng cấu trúc xã hội không chỉ là kết quả của các lực lượng kinh tế xã hội, mà về bản chất là sản phẩm của động lực văn hóa. Văn hóa là yếu tố quyết định đến phát triển con người trên cả bốn thành tố là công bằng, bình đẳng, hiệu quả và trao quyền, cũng như có ảnh hưởng đến các khía cạnh kinh tế, giáo dục, y tế của phát triển con người. Các giá trị mà xã hội hướng tới sẽ tạo điều kiện để phát triển, giá trị quyết định/hình thành phương thức quản lý xã hội phù hợp với nhu cầu của người dân và lợi ích của họ. Phát triển con người phụ thuộc vào văn hóa hệ thống chính trị, văn hóa pháp lý của một đất nước, quốc gia. Phát triển con người chỉ có thể đạt được khi văn hóa tạo điều kiện cho người dân mở rộng tự do lựa chọn, tự do phát triển năng lực và tự do tham gia vào quá trình ra quyết định. Do vậy, cần phải loại bỏ những yếu tố, khía cạnh văn hóa có thể tạo ra sự bất bình đẳng, hạn chế sự tham gia hoặc cản trở tiếp cận cơ hội của con người.
TS. Lê Thị Đan Dung trình bày tại tọa đàm
Tương tự như vậy, trong các chương trình phát triển văn hóa đóng vai trò rất quan trọng. Trong nhiều trưởng hợp, văn hóa/ rào cản văn hóa được coi là yếu tố để giải thích về những hạn chế của các Chương trình phát triển và có khả năng dẫn đến việc đổ lỗi cho nạn nhân hoặc mang tính đạo đức và chính trị. Văn hóa do vậy trong nhiều trường hợp trở thành bẫy văn hóa luận đối với các nhà nghiên cứu. Bẫy văn hóa luận đó là sự phủ nhận người khác/cộng đồng khác (Other) với những nguyện vọng mang tính phổ quát của họ (universal aspiration) hoặc phủ nhận người khác/cộng đồng khác (Other) với sự đa dạng, khác biệt (differences) hoặc phủ nhận người khác/cộng đồng khác (Other) với những cơ sở lô gich của họ (rationale) hoặc hủ nhận người khác/cộng đồng khác (Other) với những điều kiện xã hội của họ. Khi văn hóa luận trở thành hệ tư tưởng thì dẫn tới một số vấn đề bất cập như sự kì thị và phân biệt đối xử. Do vậy, khi xem xét một vấn đề nếu tập trung vào văn hóa mà bỏ qua sự bất bình đẳng và các vấn đề về chính trị sẽ dẫn tới những hạn chế việc chuyển đổi hành vi/can thiệp hoặc tập trung vào đối tượng can thiệp thì lại gắn cho họ sự cứng đầu, đối kháng (resistance) mà không xem xét điều kiện xã hội cụ thể.
Bài trình bày của TS. Nguyễn Thị Lê tại tọa đàm
Về bảo vệ tư tưởng của Đảng đấu tranh phản bác quan điểm sai trái, thù địch liên quan đến các vấn đề về văn hóa và phát triển con người bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, trong khuôn khổ của đề tài PGS.TSKH Lương Đình Hải trình bày một số quan điểm về văn hóa cần bảo vệ đồng thời nêu lên một số biểu hiện của quan điểm sai lầm, sai trái hoặc thù địch như: sự phủ nhận quan điểm của Đảng, phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng, phủ nhận thành tựu phát triển của văn hóa và con người, phủ nhận niềm tin vào tương lai dân tộc, phủ nhận những đặc tính tốt đẹp, những giá trị tốt đẹp của con người Việt Nam, bóp méo hoặc tận dụng những sai lầm trong quá trình quản lý điều hành nhằm xuyên tạc, chống phá v.v…
PGS.TSKH. Lương Đình Hải trình bày tại tọa đàm
Tọa đàm đã nhận được nhiều một số ý kiến quan tâm chia sẻ xoay quanh mối quan hệ phi tuyến tính và những tác động tích cực và tiêu cực của văn hóa đối với phát triển nói chung và phát triển con người nói riêng; đo lường lượng hóa văn hóa; sự phân biệt ranh giới giữa góp ý để phát triển và xuyên tạc trong phát triển văn hóa và con người; quá trình tiến hóa của lý thuyết phát triển, gắn phát triển văn hóa với phát triển con người; việc xác định văn hóa đâu là cái thúc đẩy đâu là cái cản trở trong bối cảnh hiện nay (xét về sự thúc đẩy, có thể nhìn nhận văn hóa ở chiều cạnh của sự hội nhập văn hóa, sự không đồng hóa văn hóa, tư tưởng làm giàu, phát huy nội lực quốc gia v.v…, xét về mặt tiêu cực thay vì nói trong văn hóa có hủ tục lạc hậu nên bàn đến khía cạnh như sự tự cô lập, chối bỏ nền văn hóa khác, v.v…); dung hòa lợi ích của người đi phát triển và người được phát triển, cụ thể là trong nghiên cứu văn hóa và nhân học, người nghiên cứu cần làm cầu nối giữa người dân và người hoạch định chính sách phát triển.
Các diễn giả cũng trao đổi lại và chia sẻ thêm một số thông tin, và ghi nhận các ý kiến góp ý để tiếp tục nghiên cứu và bổ sung trong thời gian tới, hoàn thiện hơn các kết quả nghiên cứu đã đạt được.
Thu Hà