Ngày 5-11 vừa qua tại Hội trường Viện Nghiên cứu Con người đã diễn ra Hội thảo khoa học trong khuôn khổ đề tài cấp Bộ 2015-2016 “Phát triển con người Việt Nam qua 30 năm đổi mới”. Mục tiêu của Hội thảo là tập trung đánh giá một số mặt thành tựu, hạn chế và những vấn đề đang đặt ra trong sự phát triển con người Việt Nam hiện nay từ các góc độ khác nhau: kinh tế, thể chế, xã hội, văn hóa, HDI, giá trị. Tham dự Hội thảo ngoài các thành viên của đề tài còn có một số các đại biểu trong và ngoài Viện. Ngoài các tham luận được lựa chọn trình bày, Hội thảo tập trung thảo luận về các nội dung, vấn đề mà các tham luận đã nêu ra, đồng thời trong thảo luận các đại biểu cũng trình bày các nhận định, đánh giá về những vấn đề mà Hội thảo đặt ra.
Khoảng hai thập kỷ gấn đây việc xây dựng và phát triển con người Việt Nam chủ yếu được triển khai theo hai cách tiếp cận. Cách tiếp cận thứ nhất, có thể nói là cách tiếp cận định tính, đã được sử dụng trước đó đã khá lâu, chủ yếu theo chiều cạnh phát triển con người toàn diện, thể hiện qua các đặc tính, đặc điểm tích cực, xây dựng và đánh giá sự phát triển con người qua hệ thống các đặc tính, tạo dựng mô hình con người mới để dựa vào đó xây dựng và phát triển con người. Cách tiếp cận này không thiên về “cân, đong, đo, đếm”, không định lượng được sự phát triển con người, nhưng không vì thế mà không xác định được những tiến bộ trong phát triển con người. Đây là phương pháp truyền thống, hầu hết các quốc gia, các nhà nghiên cứu đều phải sử dụng.
Cách tiếp cận thứ 2 là tiếp cận định lượng, bắt đầu được sử dụng từ đầu những năm 1990, hay có thể gọi là cách tiếp cận qua các chỉ số phát triển con người, chủ yếu là chỉ số HDI. Với cách tiếp cận này có thể “cân, đong, đo, đếm” sự phát triển con người thông qua các số liệu thống kê để tính toán và chỉ ra mức độ phát triển con người và có thể so sánh mức độ phát triển ấy trong những thời gian và khu vực khác nhau. Do vậy, nó có ý nghĩa to lớn và là một bước tiến quan trọng trong việc xây dựng công cụ nghiên cứu, đánh giá, đo lường sự phát triển con người. HDI của Việt Nam trong khoảng 2 thập kỷ qua liên tục gia tăng, phản ánh một thực tế là sự phát triển con người Việt Nam luôn có tiến bộ, thậm chí mức độ tiến bộ nhanh và cao hơn một số nước trong bối cảnh thu nhập bình quân đầu người hàng năm thấp hơn các nước đó. Tuy nhiên, HDI mới chỉ phản ánh không đầy đủ một khía cạnh hẹp của sự phát triển con người mà thôi. Cả hai phương pháp tiếp cận này không mâu thuẫn hay loại trừ lẫn nhau mà là bổ sung nhau, tạo ra cách nhìn đầy đủ, cụ thể hơn về phát triển con người
Nhiều tham luận và ý kiến tại Hội thảo nhấn mạnh: Thành tựu nổi bật, to lớn, có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc phát triển con người Việt Nam suốt 30 năm qua là tiếp tục giải phóng và nâng cao năng lực con người; là đổi mới tư duy và hành động từ việc xem con người chủ yếu như là phương tiện sang xem con người là mục tiêu tối cao, là trung tâm, là động lực của mọi sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, chính trị, v.v… Những thành tựu, biểu hiện cụ thể, thực tiễn thể hiện điều này rất phong phú và sinh động. Tuy vậy, trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường, đẩy nhanh công nghiệp hoá, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, những thành tựu như vậy, sự phát triển con người ở những mức độ như hiện nay là không còn đáp ứng được yêu cầu phát triển của đất nước và con người Việt Nam.
Hàng loạt các vấn đề về phát triển con người đang đặt ra đỏi hỏi phải giải quyết để có thể phát triển nhanh, bền vững đã được các ý kiến phát biểu nêu ra, trong đó có những vấn đề trực tiếp ở trong sự phát triển con người, có cả những vấn đề thuộc về môi trường cho sự phát triển con người. Chẳng hạn, xu hướng đóng góp của y tế và giáo dục so với GDP trong HDI không gia tăng đang làm cho tốc độ gia tăng của HDI giảm dần và chưa có dấu hiệu dừng lại; số người nghèo giảm rất nhanh trong thời gian qua, nhưng hiện số nghèo còn lại khó thoát nghèo hơn nhiều so với số đã thoát nghèo trước đây do nhiều nguyên nhân khác nhau; nguồn nhân lực không đáp ứng được đòi hỏi phát triển nhanh, bền vững; nhiều đặc tính, giá trị tốt, tích cực của con người Việt Nam chưa được phát huy trong khi có những đặc tính xấu, cản trở sự phát triển, phản giá trị lại không được ngăn chặn hiệu quả. Cả thể lực, trí lực, tâm lực và kỹ lực[1] của con người Việt Nam đều chưa đáp ứng yêu cầu phát triển trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường, công nghiệp hóa, hiện đại hóa, cách mạng khoa học và công nghệ, hội nhập quốc tế, v.v…
Ban Tổ chức Hội thảo đã lựa chọn một số bài mang tính đề dẫn, nêu vấn đề và sau đó giành nhiều thời gian cho thảo luận khiến cho không khí Hội thảo rất sôi nổi. Nhiều vấn đề cụ thể trong các nội dung đánh giá về sự phát triển con người Việt Nam qua 30 năm đổi mới và những vấn đề đặt ra hiện nay đã được nêu ra. Hội thảo với chủ đề này sẽ còn được tiếp tục trong năm 2016.
Lương Hải
[1] Kỹ năng, kỹ xảo, phẩm chất lao động, tính chuyên nghiệp trong lao động.